Hoạt động mua bán – sáp nhập doanh nghiệp (M&A) đang trở thành xu hướng tại Việt Nam khi ngày càng nhiều vốn đầu tư quốc tế đổ vào thị trường. Tuy nhiên, để một thương vụ M&A thành công, yếu tố pháp lý đóng vai trò then chốt trong mọi giai đoạn từ thẩm định đến đàm phán hợp đồng. Trong giai đoạn Việt Nam đang từ bước mở của thị trường như hiện nay, việc nắm vững quy trình, thủ tục sẽ là lợi thế lớn cho các nhà đầu tư.
Quy trình pháp lý cơ bản trong đầu tư & M&A
Quy trình pháp lý của một thương vụ đầu tư hoặc M&A thường gồm các bước sau, đòi hỏi sự chuẩn bị kỹ lưỡng và tuân thủ nghiêm ngặt các quy định:
Thẩm định pháp lý
Trước khi tiến hành giao dịch, bên mua thực hiện thẩm định pháp lý toàn diện doanh nghiệp mục tiêu nhằm đánh giá rủi ro và giá trị thực của doanh nghiệp. Quá trình này bao gồm kiểm tra tư cách pháp nhân, quyền sở hữu tài sản, tình trạng lao động, nghĩa vụ thuế, các khoản nợ và tranh chấp tiềm ẩn.
Việc thẩm định kỹ lưỡng giúp nhà đầu tư có bức tranh rõ ràng, từ đó thương lượng hợp đồng phù hợp và tránh rủi ro phát sinh sau khi giao dịch hoàn tất.
Đàm phán và ký kết hợp đồng
Dựa trên kết quả thẩm định, các bên tiến hành đàm phán và soạn thảo hợp đồng chuyển nhượng cổ phần hoặc tài sản. Hợp đồng cần làm rõ các điều khoản quan trọng như giá trị giao dịch, phương thức thanh toán, thời điểm chuyển giao, cam kết bảo đảm và bồi thường, điều kiện giải ngân, cũng như cơ chế giải quyết tranh chấp.
Một hợp đồng M&A chặt chẽ phải bao quát đầy đủ phạm vi chuyển giao, nghĩa vụ tài chính, xử lý nợ tiềm ẩn, trách nhiệm với nhân sự và phương thức giải quyết tranh chấp. Đặc biệt, cần quy định rõ các điều khoản bồi thường và đảm bảo để bảo vệ bên mua trong trường hợp xuất hiện vấn đề sau giao dịch.
Thủ tục pháp lý và phê duyệt cần thiết
Trước khi hoàn tất, doanh nghiệp phải tuân thủ các thủ tục do pháp luật quy định. Theo Luật Đầu tư 2020, nếu nhà đầu tư nước ngoài góp vốn, mua cổ phần trong doanh nghiệp Việt Nam thì cần thực hiện thủ tục đăng ký chấp thuận M&A (M&A approval) tại cơ quan có thẩm quyền.
Bên cạnh đó, các thương vụ lớn có thể phải thông báo hoặc xin chấp thuận tập trung kinh tế theo Luật Cạnh tranh (để tránh vi phạm về độc quyền). Việc soạn thảo và thực hiện hợp đồng cũng phải tuân thủ đúng quy định pháp luật Việt Nam, đặc biệt với lĩnh vực hạn chế tỷ lệ sở hữu nước ngoài.
Hoàn tất giao dịch và hậu kiểm
Sau khi ký kết và đáp ứng các điều kiện, các bên tiến hành chuyển giao cổ phần/tài sản và thanh toán. Cuối cùng, cần thực hiện ngay các thủ tục pháp lý hậu giao dịch: đăng ký thay đổi thông tin doanh nghiệp (cơ cấu cổ đông, vốn điều lệ) tại Phòng Đăng ký kinh doanh, chuyển quyền sở hữu đất đai (nếu có), cập nhật đăng ký nhãn hiệu và các tài sản sở hữu trí tuệ khác sang tên chủ sở hữu mới.
Nhiều doanh nghiệp bỏ qua bước này, dẫn đến tranh chấp sau M&A về quyền tài sản hoặc quyền sở hữu thương hiệu. Do đó, việc tuân thủ đầy đủ thủ tục pháp lý trước và sau giao dịch là rất quan trọng để thương vụ được công nhận hợp pháp và tránh rủi ro về sau.
Những rủi ro pháp lý thường gặp trong giao dịch M&A
Mặc dù M&A mở ra nhiều cơ hội, quá trình này cũng tiềm ẩn không ít vấn đề pháp lý có thể gây thiệt hại cho các bên nếu không lường trước. Dưới đây là những rủi ro phổ biến cần đặc biệt lưu ý:
Bỏ sót thẩm định, dẫn đến nợ ẩn
Một sai lầm nghiêm trọng là không tiến hành thẩm định pháp lý đầy đủ hoặc thiếu cẩn trọng trong kiểm tra thông tin. Điều này dễ khiến bên mua phát hiện muộn màng các khoản nợ, nghĩa vụ thuế hoặc tranh chấp tiềm ẩn của công ty mục tiêu sau khi giao dịch đã hoàn tất.
Theo thống kê, hơn 40% thương vụ M&A gặp vấn đề về thuế không được dự báo trước, ảnh hưởng lớn đến lợi ích các bên. Điều này đặc biệt đúng tại Việt Nam, nơi hệ thống thuế còn phức tạp, dễ trở thành rào cản cho nhà đầu tư nước ngoài và cả doanh nghiệp gia đình.
Không tuân thủ thủ tục pháp lý đầu tư
Nhiều nhà đầu tư nước ngoài lần đầu tham gia thị trường Việt Nam chưa nắm rõ quy định nên dễ bỏ sót các thủ tục bắt buộc. Ví dụ, việc mua cổ phần mà không thực hiện thủ tục chấp thuận M&A khi luật yêu cầu có thể dẫn đến giao dịch không được công nhận hoặc bị chế tài.
Tương tự, nếu thương vụ thuộc diện phải thông qua cơ quan quản lý cạnh tranh hoặc cơ quan quản lý chuyên ngành mà không xin phép, các bên có thể đối mặt rủi ro pháp lý (hợp đồng bị vô hiệu, phạt vi phạm hoặc buộc thoái vốn). Do đó, thiếu hiểu biết và không tuân thủ pháp luật về đầu tư và cạnh tranh là một “bẫy” nguy hiểm khiến thương vụ có thể đổ vỡ.
Hợp đồng M&A thiếu chặt chẽ
Hợp đồng mua bán doanh nghiệp thường rất dài và phức tạp. Nếu ngôn ngữ hợp đồng không rõ ràng, thiếu những thỏa thuận về tình huống phát sinh hoặc các bên chưa thống nhất cách xử lý khi xảy ra sự kiện bất ngờ, thì chỉ một điểm nhỏ cũng đủ dẫn đến tranh chấp pháp lý.
Trên thực tế, nhiều thương vụ bị hủy bỏ do các bên không thống nhất được các điều khoản quan trọng về quản trị sau M&A, chia sẻ lợi nhuận hoặc cam kết thực hiện sau giao dịch. Do thiếu sự tham vấn pháp lý chuyên sâu ngay từ đầu, các điều khoản đã không lường hết tình huống, dẫn đến mâu thuẫn làm thiệt hại cho cả hai bên.
Tranh chấp về tài sản và sở hữu trí tuệ
Nhiều nhà đầu tư tưởng rằng mua lại công ty đồng nghĩa sẽ sở hữu tất cả tài sản hữu hình và vô hình của công ty đó. Thực tế, quyền sở hữu trí tuệ (nhãn hiệu, sáng chế) hay thậm chí quyền sử dụng đất của doanh nghiệp thường được đăng ký độc lập và không tự động chuyển giao chỉ bằng việc chuyển nhượng cổ phần.
Nếu hợp đồng không quy định rõ và doanh nghiệp không làm thủ tục chuyển giao riêng, bên mua có thể không có quyền đối với một số tài sản quan trọng sau khi tiếp quản. Đây là nguyên nhân dẫn đến những vụ kiện tụng tranh chấp về thương hiệu hoặc tài sản sau M&A. Do đó, việc kiểm tra kỹ danh mục tài sản và đảm bảo các tài sản vô hình, giấy phép, quyền sử dụng đất được chuyển giao hợp pháp là vô cùng cần thiết.
Vấn đề lao động sau sáp nhập
M&A thường kéo theo thay đổi trong cơ cấu nhân sự, có thể dẫn đến chấm dứt hợp đồng lao động hoặc thay đổi điều kiện làm việc của người lao động. Nếu doanh nghiệp không tuân thủ đúng quy định pháp luật lao động – chẳng hạn về thông báo, trả trợ cấp thôi việc, thương lượng với công đoàn – thì rất dễ phát sinh khiếu nại, tranh chấp từ phía nhân viên.
Đây cũng là vấn đề pháp lý mà bên mua thường chủ quan, tập trung vào tài chính mà quên mất nghĩa vụ với người lao động. Hệ quả là sau sáp nhập, doanh nghiệp mới có thể đối mặt với kiện tụng, đình công hoặc mất uy tín nếu xử lý không khéo vấn đề nhân sự.
Ngoài ra, doanh nghiệp cũng cần quan tâm rà soát các vụ kiện, tranh chấp khác mà công ty mục tiêu có liên quan. Đây là một yếu tố quan trọng, bởi lẽ thủ tục, thời gian và chi phí theo đuổi các vụ tranh chấp là rất lớn. Trường hợp thua kiện, công ty mục tiêu sẽ chịu áp lực về tài chính, cũng như có thể ảnh hưởng đến uy tín và giá trị thương hiệu trên thị trường.
Những rủi ro trên cho thấy tầm quan trọng của việc nhận diện và quản trị rủi ro pháp lý trong giao dịch M&A. Doanh nghiệp cần chủ động phòng ngừa bằng cách chuẩn bị kỹ lưỡng và tìm kiếm tư vấn phù hợp.
Cách cấu trúc giao dịch M&A an toàn, bảo vệ quyền lợi các bên
Để thương vụ M&A diễn ra an toàn và đảm bảo lợi ích cho cả doanh nghiệp Việt Nam và nhà đầu tư nước ngoài, các bên nên lưu ý một số cách thức cấu trúc và triển khai giao dịch như sau:
Thẩm định và chuẩn bị kỹ lưỡng
Cấu trúc giao dịch an toàn bắt đầu từ việc chuẩn bị hồ sơ minh bạch và thẩm định đầy đủ. Bên bán nên chủ động công bố thông tin, hoàn thiện các giấy tờ pháp lý (giấy phép, hợp đồng, báo cáo tài chính, tình trạng sở hữu tài sản…) trước khi mời gọi đầu tư. Bên mua cần ưu tiên tiến hành due diligence toàn diện với sự hỗ trợ của chuyên gia pháp lý, tài chính.
Quá trình thẩm định kỹ lưỡng giúp nhận diện mọi vấn đề tiềm ẩn và đưa ra biện pháp bảo vệ phù hợp trước khi đặt bút ký hợp đồng. Ví dụ, nếu phát hiện công ty mục tiêu đang vướng tranh chấp hoặc nợ thuế, bên mua có thể yêu cầu bên bán xử lý dứt điểm, hoặc điều chỉnh giá mua cho tương xứng với rủi ro.
Soạn thảo hợp đồng chặt chẽ, rõ ràng
Hợp đồng M&A là lá chắn pháp lý quan trọng nhất bảo vệ quyền lợi của các bên. Do đó, cần soạn thảo hợp đồng thật chi tiết, dễ hiểu, tránh thuật ngữ pháp lý quá học thuật khiến các bên khó nắm bắt. Mọi quyền lợi và nghĩa vụ cốt lõi phải được quy định rõ ràng bằng văn bản, bao gồm: phạm vi tài sản/cổ phần chuyển giao, giá và phương thức thanh toán, phân chia trách nhiệm đối với nợ tiềm ẩn, nghĩa vụ đối với nhân viên hiện hữu, chuyển giao khách hàng, bảo mật thông tin, … .
Đặc biệt, hợp đồng nên có điều khoản bảo đảm và bồi thường: bên bán đưa ra các cam kết về tình trạng pháp lý của doanh nghiệp và tài sản, nếu sau này thông tin sai lệch thì bên mua có quyền yêu cầu bồi thường thiệt hại. Ngoài ra, cơ chế giải quyết tranh chấp cũng cần thống nhất ngay trong hợp đồng.
Đối với giao dịch có yếu tố nước ngoài, các bên nên cân nhắc lựa chọn trọng tài thương mại quốc tế để đảm bảo tính trung lập và thuận tiện thi hành phán quyết, thay vì chỉ dựa vào tòa án một phía.
Tuân thủ pháp luật và thủ tục trước-sau giao dịch
Một giao dịch M&A an toàn không chỉ dựa trên thỏa thuận giữa hai bên, mà còn phải đáp ứng đầy đủ yêu cầu pháp lý của cơ quan quản lý. Doanh nghiệp Việt Nam và nhà đầu tư nước ngoài cần chủ động tìm hiểu hoặc nhờ tư vấn về các giấy phép, chấp thuận cần xin trước khi ký kết.
Sau khi hoàn tất thương vụ, cần nhanh chóng thực hiện các thủ tục chuyển đổi sở hữu như đã đề cập (đổi đăng ký doanh nghiệp, sang tên tài sản, cập nhật thông tin cổ đông mới). Việc tuân thủ đúng pháp luật không chỉ giúp giao dịch hợp lệ và được công nhận, mà còn bảo vệ doanh nghiệp khỏi các chế tài, tranh chấp có thể phát sinh sau này.
Sử dụng tư vấn pháp lý chuyên nghiệp
Cuối cùng, doanh nghiệp không nên tiếc chi phí thuê luật sư và chuyên gia tư vấn cho thương vụ M&A. Một đội ngũ luật sư am hiểu luật Việt Nam và thông thạo thông lệ quốc tế sẽ giúp thẩm định pháp lý, soạn thảo hợp đồng, đàm phán và đảm bảo giao dịch tuân thủ pháp luật.
Luật sư đóng vai trò như “người gác cổng” bảo vệ quyền lợi của doanh nghiệp, ngăn ngừa các rủi ro tiềm ẩn mà người trong cuộc có thể không lường hết.
Thực tế, chi phí tư vấn pháp lý thường nhỏ so với giá trị thương vụ, trong khi hậu quả pháp lý nếu xảy ra tranh chấp có thể rất tốn kém. Vì vậy, sự đồng hành của tư vấn chuyên nghiệp giúp doanh nghiệp an tâm hơn và tăng khả năng thành công cho dự án đầu tư, M&A của mình.
Hoạt động đầu tư và M&A là cơ hội vàng để doanh nghiệp Việt Nam vươn ra thị trường quốc tế và để nhà đầu tư nước ngoài thâm nhập thị trường Việt.
Tuy nhiên nó đòi hỏi sự am hiểu sâu sắc pháp luật và thủ tục hành chính tại Việt Nam. Sự tham gia của đơn vị tư vấn chuyên nghiệp như Siglaw sẽ giúp nhà đầu tư nước ngoài hoạch định giao dịch suôn sẻ hơn – từ bước thẩm định doanh nghiệp, tư vấn điều kiện chuyển nhượng, soạn thảo hợp đồng cho đến hoàn thiện thủ tục với cơ quan nhà nước.
Với kinh nghiệm tư vấn đầu tư cho nhiều doanh nghiệp FDI, Siglaw có thể hỗ trợ các bên đảm bảo tuân thủ pháp luật, hạn chế rủi ro pháp lý và bảo vệ tối đa quyền lợi trong mỗi thương vụ đầu tư.
Để được tư vấn miễn phí và hỗ trợ dịch vụ pháp luật vui lòng liên hệ công ty luật Siglaw:
Trụ sở chính tại Tp. Hà Nội: Số 44/A32 – NV13, Khu A Geleximco, Đường Lê Trọng Tấn, Phường Tây Mỗ, Tp.Hà Nội.
Email: vphn@siglaw.com.vn
Chi nhánh tại miền Nam: Số 103 – 105, Đường Nguyễn Đình Chiểu, Phường Xuân Hòa, Hồ Chí Minh.
Chi nhánh miền Trung: 177 Trưng Nữ Vương, Quận Hải Châu, TP. Đà Nẵng
Email: vphcm@siglaw.com.vn
Hotline: 0961 366 238
Facebook: https://www.facebook.com/hangluatSiglaw
